Ochrona i odtwarzanie mokradeł to dziś priorytet ochrony przyrody. To jedne z najszybciej ginących ekosystemów, kiedy ich zachowanie jest kluczowe dla spowolnienia zmiany klimatu i łagodzenia jego skutków, jak nawalne deszcze i susze. Ochrona mokradeł powinna leżeć na sercu każdej osobie, która chce dbać o dostęp do wody pitnej, kondycję upraw, zdrowie i przyszłość najmłodszych pokoleń. By przybliżyć tę problematykę i umożliwić działanie, przygotowaliśmy krótki przewodnik po różnych typach mokradeł.
Autorka: Magda Gorczyca
Tereny podmokłe są nieocenioną wartością każdej okolicy i świadczą szereg tak zwanych usług ekosystemowych: oczyszczają i gromadzą wodę, ochładzają okolicę, są miejscem życia wielu zwierząt, czy pozwalają na rekreację i odpoczynek. Stanowią ważne ogniwo w łańcuchu zależności między ekosystemami, od których jako ludzie jesteśmy nieodłącznie zależni. Bez mokradeł w okolicy i ich niesamowicie wydajnych usług trudno nawet o udane grzybobranie. Czym zatem są mokradła?
Wspólna definicja dla obszarów podmokłych określa je terenami pośrednimi pomiędzy ekosystemami wodnymi a lądowymi. Są one przesycone wodą i odznaczają się charakterystyczną roślinnością.
Tereny wodno-błotne, w skrócie nazywane mokradłami, to różne typy ekosystemów:
- Zbiorniki: jeziora, starorzecza, polne i leśne oczka wodne, stawy rybne
- Cieki naturalne: rzeki, potoki, strumienie
- Zbiorowiska roślinne: lasy mokradłowe, łąki mokradłowe
- Torfowiska
- Źródła
Poniżej omówimy każdą z tych grup, ułatwiając ich identyfikację. Omówimy także ogólnie ich znaczenie dla lokalnego środowiska.
Co mamy na myśli, kiedy mówimy “BAGNO”?
Osobnym terminem, którego nie zawiera oficjalna klasyfikacja jest “bagno”. Bagno to termin używany intuicyjnie, w zasadzie obejmuje on torfowiska i inne tereny stale podmokłe, gdzie zachodzą procesy bagienne, czyli gromadzą się szczątki materii organicznej w warunkach beztlenowych lub częściowo beztlenowych. Bagno jest zatem poprawnym terminem, choć zyskał on negatywny wydźwięk i nie kojarzy się z obszarem, który jest cenny i który należy chronić. Bezpieczniej zatem stosować określenia ogólne, takie jak “mokradło”, “teren podmokły” czy właśnie “torfowisko”.
Torfowisko
Torfowisko jest szczególnym, kwaśnym i jałowym środowiskiem, w którym ze względu na warunku beztlenowe szczątki obumarłych roślin nie rozkładają się, a odkładają w kolejnych warstwach tworząc torf. Taki proces gromadzenia materii organicznej jest bardzo długotrwały, a istniejące dziś torfowiska mogą liczyć po kilkanaście tysięcy lat i więcej.
Torfowiska dzielimy według różnych kryteriów, najprostszy podział zależy od sposobu zasilania w wodę – mówimy wtedy o torfowiskach wysokich, niskich lub przejściowych, a w Polsce większość torfowisk zaliczamy do niskich.
Lasy mokradłowe
- Olsy
Dla olsów charakterystyczną rośliną jest olsza czarna oraz porzeczka czarna. Lasy te wyrastają przede wszystkim na mokradłach z przewagą wody stojącej.
- Łęgi
Lasy łęgowe składają się z takich gatunków jak olsza czarna, jesion wyniosły czy wiąz oraz różne gatunki wierzb i topoli. Rosną w wodzie z przepływem, przy źródłach, rzekach i spływach. Są bardzo dobrą barierą przeciwpowodziową.
- Bory bagienne
Bory to podmokłe lasy iglaste, zwłaszcza sosnowe, z domieszką brzozy omszonej. Występuje tu także borówka bagienna oraz mchy torfowce.
- Brzeziny bagienne
Brzeziny bagienne to lasy z dominacją brzozy omszonej z domieszką sosny zwyczajnej. Rosną w zagłębieniach terenu, gdzie zbiera się woda. W podszycie bogata warstwa krzewów, zwłaszcza kruszyny pospolitej.
Łąki mokradłowe
- Zmiennowilgotne
W ciągu roku można obserwować duże wahania poziomu wód gruntowych. Znajdują się na skrajach mokradeł lub w miejscach osuszonych mokradeł. Wymagają rzadkiego koszenia (raz na kilka lat).
- Zalewowe
To łąki występujące przede wszystkim w dolinach rzecznych, gdzie okresowo są zalewane. Na ich granicach często można zauważyć firletkę poszarpaną.
- Wilgotne
Charakteryzują się stale wysokim poziomem wód gruntowych np. wilgotne gleby mineralne czy złoża torfu. Dla takich łąk charakterystycznymi gatunkami są: firletka poszarpana, niezapominajka błotna, ostrożeń warzywny i śmiałek darniowy.
Źródła
Źródła są dość niepozorne i przez to mogą być przez nas pominięte. Na oko wyglądają na zastoiska wody lub niewielkie tereny podmokłe. Z definicji źródło to naturalny wypływ wody gruntowej na powierzchnię. Ich cechą charakterystyczną jest stała temperatura wody przez cały rok. Są bardzo wrażliwe na przekształcenia otoczenia, ponieważ łatwo naruszyć jeden z elementów warunkujących ich istnienie – jak ukształtowanie terenu czy stan wód gruntowych. Mogą reagować na takie przekształcenia z opóźnieniem nawet kilku lat, kiedy ostatecznie wysychają.
Cieki
To strumienie, potoki i rzeki, z czego niektóre z nich mogą płynąć tylko okresowo. Zasilane są wodami podziemnymi (źródła) i/lub opadowymi. Dla ich ekologii ważna jest obecność rumoszu drzewnego lub kamiennego oraz rozlewisk i roślinności wodnej, czyli ogólnie mówiąc – sprzyja im brak regulacji. Paradoksalnie, im mniej uregulowany ciek, tym bezpieczniejszy powodziowo.
Zbiorniki wodne
- Starorzecza
To dawne koryta rzek odcięte od jej biegu, okresowo zasilane wlewami. Powstają naturalnie poprzez meandrowanie rzek.
- Oczka wodne
Niewielkie zagłębienia wypełnione wodą. Oazy dla zwierząt polnych i leśnych, ostoje bioróżnorodności na silnie gospodarczo przekształconych terenach.
- Jeziora
Jeziora odznaczają się strefowością, np. strefa przybrzeżna i strefa otwartej toni mają inne warunki środowiskowe. Jeziora dzielimy pod względem poziomu żyzności (trofii): jeziora eutroficzne (żyzne, nieprzejrzyste, dużo roślin, najczęściej występujący typ w Polsce), dystroficzne (brązowe, śródbagienne/śródtorfowiskowe, małe, kwaśne, łatwo zniszczyć osuszaniem), oligo- i mezotroficzne (błękitne, przepuszczają światło, więc tworzą się podwodne łąki, duże natlenienie – głębokie jeziora Mazur, Bory Tucholskie)
- Stawy rybne
Ze względu na sztuczność charakteryzuje je brak strefowości. Posiadają jednak cenną dynamikę wynikającą z okresowego spuszczania wody, warunkuje to występowanie gatunków efemerycznych, jak nadwodnik sześciopręcikowy
Dobre praktyki ochrony mokradeł
Na stan mokradeł ma wpływ całe otoczenie administracyjne, przykładowo już plany zagospodarowania piszą przyszłość mokradeł w okolicy. Retencja krajobrazowa (czyli zatrzymywanie wody w ekosystemach) powinna być wspierana kompleksowo przez wszystkie komórki decyzyjne lokalnych samorządów i instytucji. Warto więc przy każdej okazji upominać się o zachowywanie mokradeł czy prowadzenie takich prac, by nie osuszały terenu i nie pogarszały stanu lokalnych terenów podmokłych. Pamiętajmy, że głębokie wykopy wpływają na zaburzenie poziomu wód w promieniu nawet kilkunastu kilometrów od inwestycji.
Aby zachować tereny podmokłe w dobrej kondycji powinniśmy być wyczuleni na zabiegi takie jak odmulanie, usuwanie roślinności czy zwiększenie przepływu, które nazywa się ochroną przeciwpowodziową. Pamiętajmy, że w czasach zmian klimatycznych zbytni spływ wód gruntowych jest niekorzystny ze względu na susze, a przy rosnącym udziale nawalnych deszczy zwiększa ryzyko powodzi błyskawicznych. Także budowa sztucznych zbiorników przeciwpowodziowych nie powinna być domyślnym działaniem ochronnym, kiedy dysponujemy mokradłami, które są równie lub bardziej skuteczne w wyłapywaniu wód powodziowych i nie wymagają kosztownych inwestycji. Dodatkowo naturalne zbiorniki i tereny podmokłe utrzymują w równowadze podziemne stosunki wodne..
Warto rozważyć też, czy renaturyzacje lub rewitalizacje nie polegają na zastępowaniu naturalnych zbiorowisk roślinnych sztucznymi nasadzeniami i zbytnią ingerencją w teren elementami infrastruktury, które w znaczący sposób mogłyby negatywnie wpłynąć na stan mokradła. Często pod tymi hasłami kryją się też prace regulacyjne linii brzegowej.
Ekstensywne użytkowanie terenów wrażliwych wspomaga ich zachowanie. Wilgotne łąki w okolicy mogą stanowić przykład dziedzictwa kulturowego. Ich obecność to pretekst do odtwarzania dawnych praktyk i lokalnej integracji. Tradycyjne koszenie łąk raz na kilka lat może być okazją do spotkania społeczności oraz edukacji ekologicznej.
Dobre praktyki w skrócie:
- Odchodzenie od melioracji terenów podmokłych i regulacji rzek, czyli nie podejmowanie działań, które obniżają poziom wód gruntowych, jak budowa i pogłębianie rowów melioracyjnych, tworzenie wykopów w okolicy mokradeł, usuwanie zadrzewień przy mokradłach, niszczenie dynamiki ekosystemów (np. zakoli rzecznych)
- Renaturyzacja, czyli udziczanie miejsc, które uprzednio zostały wyregulowane i wyjałowione, dawanie przestrzeni naturalnym rozlewiskom, roślinności szuwarowej, tworzenie buforów z zadrzewień.
- “Lepsze jest wrogiem dobrego”, co oznacza – nie twórz sztucznych zbiorników tam, gdzie możesz cieszyć się dobrodziejstwami naturalnych mokradeł i ich funkcji
- Monitoring eutrofizacji (użyźnienia) wody i zapobieganie mu (np. spływy nadmiernie używanych nawozów z pól)
- Ekstensywnie użytkowanie łąk i stawów rybnych
Dobrze funkcjonujące mokradła to dostęp do czystej wody
Procesy zachodzące na terenach podmokłych – wszystkich wymienionych typów – sprzyjają filtracji wód i łatwemu dostępowi do wody pitnej. Obieg wody w przyrodzie to skomplikowane ścieżki na powierzchni i pod ziemią, które łączą się ze sobą i wpływają na siebie wzajemnie. Na czystość wody pracują:
- Unikatowe procesy bakteryjne i roślinne
- Podtrzymywanie lokalnego obiegu wód
- Unieruchamianie zanieczyszczeń w osadach dennych
- Szkodliwe substancje chemiczne są wychwytywane w wodzie przez bakterie i współpracujące z nimi rośliny szuwarowe i unieruchamiane w tkankach roślinnych, neutralizowane lub przekształcane tak, by mogły w przyjaznej formie krążyć w innych częściach ekosystemów. Obumarłe tkanki wraz z unieruchomionymi w nich substancjami, których nie dało się przekształcić i przywrócić do obiegu, gromadzą się na dnie mokradeł tworząc stały osad. Dzięki temu, póki mokradło trwa, chemikalia są na stałe wyjęte z krążenia. Problem ponownego zanieczyszczenia środowiska pojawia się, gdy mokradło zacznie wysychać i oddawać szkodliwe osady z powrotem do ekosystemów. Szczególnie wydajne w oczyszczaniu wód, a tym samym generujące najwięcej strat środowiskowych przy procesie osuszania, są torfowiska.
Mokradła są naturalnym elementem klimatu Polski
Rzadkie, nawalne deszcze to nowa rzeczywistość, do której trudno się zaadaptować nie tylko ludziom, ale przede wszystkim środowisku. Polskie ekosystemy wyewoluowały w klimacie, w którym pada dość często, a opady nie są intensywne. Jednak możemy łagodzić skutki zmian dbając właśnie o tereny podmokłe!
Tereny podmokłe są ważnym elementem regulującym nie tylko opady deszczu, ale też temperaturę. Przede wszystkim wpływają one na mały cykl hydrologiczny, czyli zwiększają częstotliwość deszczu w bezpośredniej okolicy. A po drugie mogą schładzać otoczenie nawet o 12°C, średnio o około 5 °C, czyli działają niczym klimatyzatory. Obniżanie temperatury ogranicza znów parowanie gleby, a tym samym łagodzi skutki suszy.
Bezdyskusyjnie mokradła stanowią także lokalny zasób wody, który przesiąka do okolicznych gleb, zasilając je w wodę w newralgicznych momentach lata. Zapewniają zatem bezpieczeństwo produkcji żywności w czasach przedłużających się susz. Bagna stanowią kilka procent powierzchni lądów, a zawierają tyle wody, co wszystkie pozostałe gleby świata. Działają one niczym gąbka, także spowalnia spływ wody i pochłania jej nadmiar w momentach wylewania rzek.
Naturalny teren podmokły to coś więcej niż dzikie miejsce życia wielu zwierząt. Dobrze zarządzane mokradła zapewniają ludziom bezpieczeństwo klimatyczne, czystą wodę i psychologiczne korzyści płynące z naturalnych krajobrazów. Nawet w przypadku niskiej świadomości lokalnej społeczności, gminy powinny włożyć wysiłek w edukację i rzetelnie administrować terenami podmokłymi. Ich bogate funkcje gwarantują samorządom duże oszczędności.
Dowiedz się więcej – wysłuchaj nagrania https://www.youtube.com/watch?v=Z-fqfKX75TE&t=2s
O Autorce:
Magda Gorczyca – doktorantka na Wydziale Inżynierii Środowiska (Politechnika Wrocławska), magistra zarządzania środowiskiem (Uniwersytet Wrocławski), inżyniera ochrony roślin (Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu), specjalistka w zakresie hydrobiologii. Członkini zespołu ds. owadów zapylających przy MKiŚ. Na co dzień pracuje w zakresie ochrony środowiska lub edukacji przyrodniczej w kilku organizacjach pozarządowych, w tym Fundacji Zielona Mrówka, ponadto realizuje działalność z zakresu ekspertyz biologicznych, edukacji ekologicznej i ogrodniczej i szkoleń dla dorosłych dot. bioróżnorodności. Prezeska Stowarzyszenia Rzeczniczki Przyrody.
Zadanie publiczne współfinansowane ze środków Samorządu Województwa Mazowieckiego #Mazowszepomaga, #programywsparcia #solidarnośćmazowiecka